<p dir="RTL" style="text-align: justify;"><strong>این نشست با حضور مؤلف کتاب، دکتر روح الله بهرامی و خانم دکتر شهلا بختیاری، عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا(س) و آقای دکتر زهیر صیامیان، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در مورخه شانزدهم اسفند ۹۵، ساعت 15- 17 در پژوهشکده تاریخ اسلام &nbsp;برگزار شد. </strong></p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">در اين نشست، نخست مؤلف کتاب درباره نحوه انتخاب موضوع کتاب، مشکلات منابع مورد بررسی و تعارضات آنها صحبت کرد و معتقد بود که تاریخ اسلام باید مورد بازنگری قرار گیرد و با منطق تحلیلی و انتقادی نوشته شود؛ زیرا جای این نوع نگاه در نگارش تاریخ اسلام خالی است.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;"><strong>صیامیان:</strong> آقای بهرامی رساله خودشان را مجددا بازنویسی کردند و با اندیشه و تفکر انتقادی بسیاری که در جای جای کتاب مشهود است، به این بحث پرداخته&zwnj;اند. من ابتدا می&zwnj;خواهم آقای دکتر بهرامی صحبت خودشان را آغاز کنند.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;"><strong>بهرامی:</strong> موضوع کتاب بررسی یکی از جریان&zwnj;هایی است که از نظر بنده می&zwnj;شود آن را تاریخ نانوشته گروه قرون نخستین دانست. تاریخی که بنا به دلایل متعدد نانوشته باقی مانده است. هم در منابع رسمی و هم در تحقیقات جدید توجه به این موضوع نبوده، تا اینکه در دهه 70 میلادی خانم وداد الغازی، کاری در حوزه کیسانیه انجام داد که اخیراً هم دایره المعارف اسلامی این کتاب را ترجمه و چاپ کرده است. محقق رشته تحصیلی اش تاریخ نبوده و کار در زمان خودش یک کار ارزشمند، هم موضوع حساسی بوده است و هم اهتمام محقق خوب بوده است. مهمترین مشکل کتاب این بود که با یک گسست تاریخی در فهم مباحث تاریخی مربوط به این جریان مواجه بود. کتاب بیشتر جُنگ و گردآوری کتاب ازکتاب های تاریخی و ادبی بود. به مباحث نظری و فکری به طور جدی توجه نشده بود و بخش عمده کتاب به مباحث ادبی اختصاص یافته بود. </p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">من سه سال روی این موضوع کار کردم و پیشینه و ذهنیت داشتم راجع به کار. کما اینکه ابتدا دانشگاه تربیت مدرس که کار را به آنجا معرفی کردم، پیشنهادم رد شد ولی من چون فکر می&zwnj;کردم مساله وجود دارد و ابهام تاریخی، فکری و سیاسی و اجتماعی در ارتباط با این موضوع وجود دارد من اصرار کردم و کار پذیرفته شد. ما کار را شروع کردیم با وجود مشکلاتی که وجود داشت. بنابراین، این کار پژوهشی در این شرایط شکل گرفت. هم سختی عرصه کار و هم سختی دسترسی به منابع.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">دوستان که این کتاب را بخوانند متوجه می&zwnj;شوند بر روی این کتاب، کار شده است، من با پراکندگی منابع رو به رو بودم. در متون رسمی، ما راجع به این موضوع متونی نداشتیم. دیدن همه متون و منابع عربی با تنوع بسیار زیادی که داشتند کاری بسیار سخت بود.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">روایت&zwnj;های بسیار پراکنده وجود داشت و من با تناقضات زیادی در این روایت&zwnj;ها مواجه بودم. من به نوعی با این روایت&zwnj;ها درگیر شدم. تمام این روایت&zwnj;ها را آوردیم و بررسی کردیم تا بتوانیم یک روایت یکدست ارائه بدهیم.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">ادعای من این است که تاریخ دوره امویان و عباسیان خیلی با صداقت و صراحت نوشته نشده و جای کار بسیار دارد و ما باید تاریخ اسلام را مجدداً بازنگری کنیم و کارهای جدیدتری انجام بدهیم. </p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">آنچه در تاریخ&zwnj;نگری های اسلامی ما، جایش خالی است منطق تحلیلی و انتقادی است که اگر ما این دو رویکرد را در رابطه با تاریخ اسلام در نظر بگیریم به یافته&zwnj;های جدیدتری می&zwnj;رسیم. </p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;"><strong>خانم دکتر بختیاری:</strong> از حسن ظن دوستانم در پژوهشکده تاریخ اسلام تشکر می&zwnj;کنم که نقد یکی از کارهای ارزشمند را به من داده&zwnj;اند.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">فضای نقد، خیلی فضای پسندیده&zwnj;ای است زیرا ما در فضای نقد وارد حوزه&zwnj;های اصلی کاری می&zwnj;شویم که ممکن است از دید ما دور باشد و همچنین نقاط قوتی را به ما نشان می&zwnj;دهد که خودمان از آن چشم&zwnj;پوشی داشته&zwnj;ایم.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">گسترش مرزهای دانش، در فضای نقد به وجود می&zwnj;آید و باید این فضا گسترش پیدا کند و علم از همین جا گسترش پیدا می&zwnj;کند. البته نقد فرزانگان سختی&zwnj;های زیادی دارد و الان نقد کردن برای من سخت است.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">زمینه ارزشمندی کار بسیار بالاست، این کار فی نفسه کار بی نظیری بود، ما در حوزه کیسانیه خیلی کار نداشتیم. من معتقدم کار ایشان، کار خیلی با اهمیتی است. پرداختن به حوزه فرق، کار سختی است، چون ما دقیقا گرفتار یکسری مشکلاتی هستیم، یکی گفتگوهای کلامی است که بر کار سایه می&zwnj;اندازد، دیگر اینکه تمام مسائل مربوط به حب و بغض&zwnj;ها خودش را در فرق نشان می&zwnj;دهد. و این حب و بغض&zwnj;ها، حب و بغض&zwnj;های اعتقادی است و ما توان بیرون کشیدن خیلی گفته&zwnj;های محصور پشت این حب و بغض&zwnj;ها را باید داشته باشیم که بتوانیم حقیقت ماجرا را استخراج کنیم. </p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">فرق در یک دوره&zwnj;ای در مطالعات و تاریخ اسلام، پشت صحنه قرار گرفت و این باعث می&zwnj;شد مطالعات ما محصور به موضوعات کم&zwnj;دردسر بشود. از دردسرهای دیگر فِرق اینکه، وقتی ماجرای فرق در تاریخ اسلام مطرح می&zwnj;شود، بحث درگیری با حاکمیت پیش می&zwnj;آید. نهاد حکومت خودش را به عنوان خلافت، معرفی می&zwnj;کند به خاطر همین هر فرقه&zwnj;ای به راحتی می&zwnj;تواند به عنوان نهاد خلافت به عنوان معارض معرفی بشود و این امر به فضای تاریخنگری سایه می&zwnj;اندازد. فضایی که آقای دکتر بهرامی پا در آن گذاشتند، فضای درگیری&zwnj; موضوعات دینی است. انواع و اقسام اصطلاحات در این دوره شکل می&zwnj;گیرد و جا دارد یک زمانی روی این اصطلاحات کار بشود. اینها همه نشان می&zwnj;دهد که حاکمیت خودش را با دین پیوند زده است و چادری گسترانده که هرچی زیر این چادر است برای حاکمیت است و هرچه خلاف این است، ضد حاکمیت است. فضای فرقه&zwnj;ها هم از این دور نیست، با این فضا تنها چیزی باید نگاشته بشود همه تفسیرهای حاکمیتی هستند که باید لایه&zwnj;ها و گرد و غبارهای سیاسی را کنار بگذاریم و از پسِ آن، حقیقتی را استیصال بکنیم. متون ما گرفتار این دردسر هستند، خصوصاً متون کیسانیه که بیشتر از زبان مخالفان نوشته می&zwnj;شوند. در رأس این مخالفان حاکمیت سیاسی است و بعد جریان&zwnj;های دیگر. از این بابت، زحمتی که آقای بهرامی کشیدند، شکستن لایه غالبی و کلیشه&zwnj;ای است که بر تاریخ ما سایه انداخته بود. این یکی از سختی&zwnj;های کار است، چون این فضا خیلی پر دردسر است و رسیدن به حقیقت خیلی سخت است، به خاطر اینکه ما نمی&zwnj;دانیم دقیقاً چه اتفاقی افتاده است. </p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">فرقه کیسانیه یک بحث خاص است، چون برای اولین بار یک تفرقی را در جامعه شیعه نشان می&zwnj;دهد. ورود کیسانیه به حوزه اعتقادی شیعه برای شیعیان خیلی خوشایند نبود، چون برای اولین بار در برابر امامی که وجود داشت، امام دیگری مطرح می&zwnj;شد و اتفاقاً یک جریان رادیکال بود و جریان&zwnj;های رادیکال معمولاً طرفداران جدی دارند، دوستان زیادی دارند خصوصاً قشر جوان و قشرهای ضعیف، چون جریان&zwnj;های رادیکال بُن مایه&zwnj;هایی از خشونت را در خودشان دارند و باعث می&zwnj;شوند افرادی که با این بُن&zwnj;مایه سازوکار دارند خیلی راحت این را بپذیرند. اینگونه است که با وجود فضایی که ما در نیمه دوم سده نخست هجری می&zwnj;بینیم، غلبة گرایش به جریان&zwnj;های سیاسی را زیاد می&zwnj;دانیم و کیسانیه یکی از این جریان&zwnj;ها بود ولی کیسانیه خیلی زود کنار رفت و آقای دکتر بهرامی در ادامه سراغ فرقه&zwnj;هایی رفتند که از دل کیسانیه بیرون آمدند.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">در حوزه جغرافیایی گسترش جریان کیسانیه مطالب پراکنده بود این هم بهتر است مورد توجه قرار بگیرد.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">بعضی جاها، مولف تحت تأثیر متون قرار گرفته مثلاً کربیه را نحله گفته&zwnj; است. </p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;"><strong>صیامیان:</strong> این متن، متن واقعاً ارزشمندی است و نقدش هم سخت است. ابتدا روی شکل فرمی کتاب می&zwnj;شود بحث کرد در تجدید چاپ&zwnj;های دیگر. </p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">یک چیز دیگر که به نظرم جای کار داشت، همین مفاهیمی است که ما با آنها درگیر هستیم که مفروض پنداشته شده است البته چون رساله بوده برای اساتید مفروض دیده شده ولی برای اساتید هم می&zwnj;شد پردازش بهتری بشود.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">دسته&zwnj;بندی کار می&zwnj;توانست کار را بهتر بکند و رابطه&zwnj;ها گویاتر بشود. </p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">نکته بعدی، خود مفاهیم پژوهشی مثل موعودگرایی و... هم جا داشت پردازش بشود. مثل موعودگرایی که در قرآن وجود دارد همان موعودگرایی است که بعد از فتوحات وجود دارد آیا یکی است؟ بهتر است مفروضات آشکار بشود. </p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">از زاویه دیگر اینکه در نقد روایت&zwnj;ها<em>، به </em>چه دلیل باید قبول کنیم که کیسانیه همانقدر که در زوال امویان نقش داشت در برآمدن عباسیان هم نقل داشت؟ بالفرض کیسانیه در زوال عباسیان نقش داشت، مگر ما در تجربه فرقه&zwnj;های مشابه نمی&zwnj;بینیم که یک نفر یک گوشه&zwnj;ای شروع می&zwnj;کند و کم کم قدرتش گسترش پیدا می&zwnj;کند؟ عباسیان یک فرقه شیعی اقلی کوفی هستند و بخشی تصادف و بخشی تقارن در زمان مناسب در جای خودشان قرار می&zwnj;گیرند و چون شبکه خاندانی گسترده دارند می&zwnj;توانند از اعتباراتشان شروع کنند، در واقع جای امویان نشستند. کارگزاران صدر عباسی، عمدتا اموی هستند. امویان بیشتر به کارگزاران خودشان باختند تا به قدرت عباسیان!</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">به نظرم ما باید رابطه معناداری برقرار کنیم بین بازسازی روایت برآمدن عباسیان با تحولات خلافت عباسی از یک طرف و تحولات سال 200 به بعد ایران قرن دوم هجری (نهم میلادی).</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">به نظرم می&zwnj;شد با زنجیره روایات و راویان، شبکه&zwnj;ای که روایت&zwnj;ها را ترویج یا رد می کنند را در مقابل هم قرار داد. اینجوری دعوای عباسی و کیسانی برجسته می&zwnj;شد. به نظرم می&zwnj;شد با این الگوی روش&zwnj;شناسی روایت&zwnj;ها را نقد کرد، تحول معنایی مفاهیمی که کیسانیه را برساختند و امویان را دچار زوال کردند! از طرف دیگر مستقل دیدن عباسیان و کیسانیه. </p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">کل پارادایم اسلامی به سمت منابع غیرمکتوب رفته. از طرف دیگر جای سکه&zwnj;ها در این کار خالی است. من سکه&zwnj;ها را کار کرده ام، سکه&zwnj;ها جور دیگری روایت می&zwnj;کنند. در آخر باید بگویم یکی از سخت&zwnj;ترین کارهایی بود که تا به حال خواندم و سختی کار محقق را در جای جای کتاب دیدم.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">بهرامی: در آخر کتاب گفته&zwnj;ام کار برای خودم نیز پرسش&zwnj;های متعددی ایجاد کرده است و این مهمترین دستاورد تحقیق است. </p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">به نظر من حوزه خبر از حوزه نظر جدا&nbsp; نیست و پرداختن به وجوه فرقه نگاری، کار بسیار سختی است. مباحثی که در این کتابها مطرح شده، بله مفاهیم زیاد است و اگر می&zwnj;خواستم مفهوم&zwnj;شناسی بکنم یک کتاب جداگانه می&zwnj;شد. کار بنیادی است و بایستی کاری در این زمینه انجام بشود.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">بحث ایضاح ابهامات و شخصیت&zwnj;ها، ببینید من اعتقادم این است که ما با مجموعه&zwnj;ای نامشخص سروکار داشتیم و کار من ایضاح شخصیت&zwnj;ها بود، من باید اثبات می کردم این شخصیت وجود تاریخی دارد یا نه، اگر نمی&zwnj;توانستم اثبات کنم نمی&zwnj;توانستم راجع به اندیشه&zwnj;اش صحبت کنم پس باید به این نتیجه می&zwnj;رسیدم که آیا شخصیت تاریخی هست یا خیر و بعد راجع به دیدگاه شکل گرفته&zwnj;اش که نظریه ها و اندیشه ها بود اظهارنظر می کردم. چون من با تاریخ مواجه نبودم، باید افرادی را پیدا می&zwnj;کردم و نقطه حرکت خودم را مشخص می&zwnj;کردم و بعد در مورد آن بحث می کردم. به هرحال نوع بحث استمرار جریان&zwnj;ها را باید به این ترتیب پیش می&zwnj;رفتم.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">من در کتاب دیگری مفهوم&zwnj;شناسی را انجام دادم که اگر آن با این کتاب چاپ می&zwnj;شد شاید نتیجه بهتری می&zwnj;داد.</p> <p dir="RTL" style="text-align: justify;">نکته بعدی بحث روشی بود. من در مقدمه گفتم که از یک روش میان&zwnj;رشته&zwnj;ای استفاده کردم، چون من راجع به فِرق کار می&zwnj;کنم قاعدتاً نوع نگاهم باید منطبق با جامعه&zwnj;ای باشد که روند فرقه ای در آن شکل می&zwnj;گیرد. این جریان بیش از 30-40 فرقه دارد و جز با نگاه جامعه شناسی فرقه گرایی شکل نمی گیرد و من اینگونه نگاه کرده ام...</p>